Zonguldak, birçok konuda olduğu gibi elektrik konusunda da ilklerin, öncülüğün şehridir. Ya da en azından elektrik konusunda hiç de geç kalmamıştır. İsterseniz dünyada ve Türkiye’de elektrik konusunda atılmış ilk adımlara bakalım. Sonra da bu konuda Zonguldak’ta yapılanları görelim.

Dünyada ilk belediye elektrik sistemi, 1891’de, ABD-Washington’da kuruldu. Türkiye’de ise, 1902 yılındaki Tarsus'taki amatör elektrik üretimini saymazsak, ilk santral 1914 yılında İstanbul-Silahtarağa’da kurulur. Bundan sonra ikinci büyük santral, İzmir-Alsancak’ta 1928 yılında faaliyete geçer.

Dünyada ve Türkiye’de elektriğin kullanımı bu tarihsel panoramayı gösterirken bir de Zonguldak’a bakalım.

Dünya ölçeğinde 33 yıl, ülke bazında ise sadece on yıl sonra Zonguldak’ta elektrik üretiliyor ve kullanılıyor.
Zonguldak’ta kömür üretimi, 1841 yılından itibaren Osmanlı devlet adamlarının oluşturduğu bir kumpanyaya havale edilir. Daha sonra yerli-yabancı kişi ve kurumlar üretim alanına girer. Zamanla Zonguldak, önemli ölçüde üretimin yapıldığı bir “maden bölgesi” halini alır.

Üretimin olduğu her yer gibi maden havzasında da enerjiye ihtiyaç duyulmuştur. Lavuarların, atölyelerin çalışması, aydınlatma vb. gereksinimler gereği asrın buluşu elektriğin havzaya gelmesini geciktirmez elbette. Bu bir anlamda sınai-iktisadi bir zorunluluktur. Giderek maden ocakları işleticileri, her biri kendi ihtiyacını karşılamak için santraller kurmaya başlar. Bu günün gözüyle bu santralleri çok küçük ve önemsiz görebilirsiniz.

Elektrik, dünyada çok yeni bir enerji kaynağıdır. Dolayısıyla bu konudaki teknolojik bilgi ve donatımlara ulaşmak, temin etmek hiç de kolay değildir. Bu nedenle o günün koşullarında bu kadar çok santralin kurulabilmesi çok önemli bir olgudur, başarıdır.
Üstelik bu santraller, sayısal zenginliklerinin yanında üretim kapasitelerine göre de önemli kuruluşlardır. O yıllarda Türkiye’nin çok büyük bir kısmında elektrik bilinmez ve tanınmazken, Zonguldak’ta üretiliyordu. Çok sayıda elektrik üretim tesisi, santral mevcuttu.

Bunların ilki, 4 milyon kWh elektrik üretimiyle taşkömürü havzasının ilk, Türkiye’nin ikinci termik santrali 1924 yılında Kozlu’da Sarıcazadelere ait 17 Ocaklarında, “Türk Kömür Madenleri A.Ş.” adlı İtalyan şirketi tarafından kuruldu. Santral, Kozlu-İhsaniye 17 alanında, Kozlu Deresinin Zonguldak yakasındaydı. Bugün demir köprünün yerinde yine beton bir köprü var. Santralin bulunduğu alanda ise, Pelenkoğlu Hazır Beton Tesisleri bulunuyor.

Zonguldak’ta ilk santral bununla da sınırlı değil. Bir de 1927 yılında hizmete açılan ve “Belediye Santrali” var.
Bu santral, Hüseyin Fehmi İmer’in Belediye Başkanlığı döneminde yapılır. Belediye Elektrik Santrali, bugünkü İtfaiye Müdürlüğü hizmet binasının karşı yukarısındaki eski EKİ Yüksek Gerilim’in olduğu alandadır. Bu binanın ne zamana kadar varlığını sürdürdüğü, ne zaman yıkıldığı ise bilinmiyor. Bu santralin hizmete açılması o gününün koşullarında çok önemlidir. Bu nedenle ulusal basında, örneğin, dönemin en güçlü ve yarı resmi gazetesi olan Cumhuriyet Gazetesi’nin 10 Ağustos 1927 tarihli baskısında yer alır.
Ayrıca bu haberde, santralin gücünün 100 KW olduğu, bu kapasitenin 15 KWatt'ı ile şehrin cadde ve sokaklarının, 85 KWatt’ı ile de evlerin ve dükkânların aydınlatılmasına ayrıldığı da verilen bilgiler arasında...

Dolayısıyla, bu santraller sayesinde, Zonguldak’ta elektrik konusunda bilgi birikimi, meslek eğitimi ve deneyiminin de önü açılmış oldu. Doğal olarak diğer mesleklerin gelişmesine de yol açmıştır.

Ali Kaya (Zonguldak’ta Elektriğin Tarihi)
Fotoğraf: Kasaptarla Elektrik Santrali
Zonguldak Nostalji