KARAELMAS DİYÂRINDA BİR EFSANE: “UZUN MEHMET”

     Ülkemizin “Karaelmas Diyarı” olarak bilinen Zonguldak’a gittiğinizde, her yerde Karaelmas adı kadar bir isme daha rastlarsınız: “Uzun Mehmet”. Bu isim bir efsanedir Zonguldak’ta. Kömür havzamızın Mehmetçik’i ve ilk maden şehidimizdir o. Bugün Zonguldak’ta birçok yer, caddeler, parklar, mağazalar ve bâzı  maden ocakları onun adıyla anılır, meydanlarda onun anıtları görülür.

                                                                         

 

Kimdi Uzun Mehmet? Bu efsane gibi adam nasıl ortaya çıktı? Bu yazımda sizlere onu tanıtmaya çalışacağım:

     Zonguldak, 19. Yüzyılın başlarında, Batı Karadeniz’in Ereğli, Bartın, Amasra gibi tarihî kentlerinin yanında, doğru dürüst bir yerleşim merkezi bile değildi. Uzun süre sâdece bir “maden mevkii” olarak bilinirdi. Daha doğrusu, Kastamonu eyaletinin Bolu sancağına ve Ereğli livasına (ilçesine) bağlı Elvan köyünün bir sahil mahallesi idi.Bu yörede 1840’larda kömür üretimine geçilmesinden sonra, kömür ticaretinin kokusunu alarak bu işe girişen Galata bankerlerinin, Rum ve Ermeni unsurların katılımıyla ticaret hayatı hızla gelişti; Zonguldak kısa sürede bir şehirleşme hareketinin merkezi hâline geldi.

     

Havzada üretilen kömürün yurt dışına ihrâcına 1882 yılında devlet tarafından izin verilince, havza,

yabancı sermaye akımına uğradı. 1893 yılında Fransız sermayeli “Ereğli Şirket-i Osmaniyesi”nin

(Societe Ottamane D’Heraclee’nin) ve ardından İtalyan sermayeli “Türk Kömür Madenleri”şirketinin kurulmasıyla havzanın önemi daha da arttı.

     8 Mart 1919 - 21 Haziran 1921 tarihleri arasında Fransız işgâline uğrayan Zonguldak’ta kömür üretimi, o yıllarda büyük çoğunlukla yabancı unsurların elindeydi. Bu durum, özellikle Fransız şirketinin üstünlüğü, ülkemizde madenlerin tam olarak devletleştirildiği 1940 yılına kadar sürecektir.

     Cumhuriyet’in kuruluşundan sonraki 1920’li ve 30’lu yıllarda, Zonguldak’taki kömür şirketlerinde çalışmakta olan yabancı mühendisler, her yıl “4 Aralık” gününü, “Madenciler Günü” olarak kutlamaktaydılar. 4 Aralık geceleri, “Sainte Barbe” adındaki bir azize adına balolar veriliyor, bu balolarda madencilik efsanesi, papaz giysisi giymiş kişiler tarafından canlandırılmaya çalışılıyordu. Bu sıralarda havzada çalışmakta olan Türk mühendisler de bu kutlamalara katılmaya başlamışlardı.

Bu garip durumu merak eden ve araştırmaya başlayan ilk kişi, şehrin ilk gazetesi “Zonguldak”ı1923 yılından beri yaynlamakta olan gazeteci Tâhir Karauğuz oldu. “Kimdir bu Sainte Barbe?”diye araştırmalara başladı; sonunda Fransız mühendislerden M.Sudan’dan şu öyküyü öğrendi¹⁰:

     Demek ki, Türk mühendisler, Hristiyanlık dininde bir bayram olarak kabûl edilen  böyle bir yortuya katılıyor ve ne olduğunu bile bilmeden madenciliği sözde kutluyorlardı.Cumhuriyet’in

kuruluşu ile birlikte tüm ülkede bir “aydınlanma çağını” başlatan Türkiye’de böyle bir durum kabûl

edilemezdi. Bölgede kömürün ilk bulunduğu tarih ve bulan kişi saptanabilirse, o günün “Madencilik Günü” olarak kutlanması tabii ki daha doğru olacaktı.

Bu amaçla, 1932 yılında yeni açılan Zonguldak Halkevi’nin ilk çalışması olarak bir Araştırma Komisyonu kuruldu.Bu komisyonda, Ticaret Odası Başkanı Hüseyin Fehmi İmer, Halkevi Yayın Komitesi Temsilcisi Ahmet Naim Çıladır ve gazeteci Tâhir Karauğuz görev aldılar. Çalışma başlamıştı. Halkevi Araştırma Komisyonu olarak nerelere gittiler, kimlere sordular, neler yaptılar, bilmiyoruz; ama sonunda şöyle bir öykü ortaya çıktı²:

                                                       

 Araştırma Komisyonu Üyeleri (soldan): Tâhir Karauğuz, Hüseyin Fehmi İmer, Ahmet Naim Çıladır.

Komisyonun 1932 yılında tamamladığı çalışmaya göre, Ereğli’de kömürün bulunduğu tarih,

8 Kasım 1829 olarak saptanmıştı².

     Eski Zonguldak Kaymakamı Ahmet Cevdet Bey’in 1916 yılında hazırladığı Bolu Sancağı Salnâmesi’nde,bu olayın aydınlanmasında yardımcı olabilecek iki söylentiye yer verilmiştir:

     Bu söylentilerden ilki şöyledir^3,5: “1822 yılında Ereğli’nin Kestaneci köyünden gemici Hacı İsmail, köy civârından topladığı siyah taşları İstanbul’a götürerek Padişah II. Mahmut’a sunmuş, bu taşlar incelenince maden kömürü olduğu anlaşılmıştır.” Salnâme’de yer alan diğer söylenti ise şöyledir: “1829 yılında, Zafiranbolu (Safranbolu) kaymakamı Hacı İsmailoğluİsmail Ağa’nın çubukçusu, Çatalağzı’nda bulduğu nümuneleri İstanbul’a götürüp Padişah II. Mahmut’a sunmuş ve mükafatlandırılmıştır.”

Osmanlı arşivlerine ve 14 Şubat 1841 tarihli Ceride-i Havadis gazetesine göre, Ereğli havzasında ilk kömür üretimi 1841 yılında gerçekleştirilmiştir³. Diğer tarihî bir kayda göre ise, 1338 yılında Padişah Abdülmecit, kapıcıbaşılarından Ahmet Nazif ve Hüsnü Halife’yi kömürün yerinin tesbiti için Ereğli’ye göndermiş, gerekli tesbitler yapılmış, ancak bölgede kömür ocaklarının açılması 1848 yılından sonra gerçekleşmişti³. O tarihlerde, Ereğli dışında, ne Zonguldak’ta, ne de başka bir yerde  kömürün varlığı bilinmiyordu. Yâni, merkez Ereğli idi.Pek muhtemeldir ki, Araştırma Komitesi üyeleri tarafından Ereğli’de en eski kömür ocağının bulunduğu yere gidilmiş, çevredeki yaşlılarla konuşulmuş ve bunun sonucunda bir Uzun Mehmet öyküsü ortaya çıkmıştı

     Aslında, kömür, “yanartaş” adıyla yörede yıllardır bilinir, ancak çevrede odun kolaylıkla bulunduğundan, odun ateşi varken yanartaşa pek itibar edilmez, üstelik bu yanartaşları İstanbul’a, Padişah’a getirmek kimsenin aklından bile geçmezdi. İşte Uzun Mehmet kendisine söylenenleri dinlemiş ve bunu başarmıştı. Bahriyeli olsun veya olmasın, belki de kömürü gerçekten anlatılan yerde bulmuş ve bu olay kulaktan kulağa yayılarak o günlere gelinmişti.

Uzun Mehmet ilk maden şehidi idi. Onun, 1820’li yıllarda Ereğli’nin belli başlı ailelerinden “Karamahmutzâdeler” sülâlesinden olduğu Araştırma Komisyonu’nca saptanmıştı. Zonguldak Halkevi, Uzun Mehmet’in ailesini araştırmış, bulmuş ve Zonguldaklı madencilerden ve Halkevi’nden toplanan 452.95 lirayı bu aileye yardım olarak vermişti¹².

     Bir de 1994 yılında Uyanış dergisinde yayınlanan şu röportaja bir göz atalım⁸: “Ereğli’de, Kurtuluş Savaşı gazisi Hüseyin Kaçmaz, 1993 yılında şöyle demişti: ‘Benim babam Kestaneci köyünde 30 yıl muhtarlık yaptı. Uzun Mehmet de benim ninemin çocuğudur.’Uzun Mehmet’in kömür nedeniyle aldığı bahşişlere kadar bilgiler veren Hüseyin Dede 11 Eylül 1993’de öldü ve Kestaneci köyünde gömüldü.”

     Uzun Mehmet konusunda önemli bir kanıtımız daha var: Zonguldak’ta bir zamanlar bir Nâmık Kemâl İlkokulu vardı.Oradaokumuş olan bir yakınımdan dinlemiştim. 1930’lu yıllarda yapılan “8 Kasım - Uzun Mehmet’i Anma ve Kömür Bayramı Günleri”nde, öğretmenler, Uzun Mehmet’in torunu olarak bildikleri Ziya adındaki bir öğrenciyi kürsüye çıkartır, şiir okuturlarmış.

Bu kişi ile yıllar sonra bir gazete haberinde karşılaştım:Milliyet gazetesinin arşivinde yaptığım araştırmada, bu gazetenin 15 Kasım 1964 tarihli sayısında, şöyle bir yazı gördüm⁷: “135 Yıl Önce Türkiye’de Maden Kömürünü Bulan Uzun Mehmet Minnet ve Rahmetle Anıldı.”Yazı, bildiğimiz Uzun Mehmet öyküsünü anlatıyordu, ancak iki de resim vardı. Birinci resim, yaşlı bir adama aitti. Resmin altında şöyle yazıyordu: “Uzun Mehmet’in torunu Halit Uzunmehmet, şimdi 73 yaşında.” Diğer resmin altında da şu yazı vardı: “Bu resimde de Uzun Mehmet’in torununun oğlu görülüyor. Adı: Ziya  Uzunmehmet, Yaş: 38.Bu ifadeden, Ziya Uzunmehmet’in 1926 doğumlu olduğu anlaşılıyor. Benim yukarda sözünü ettiğim yakınım da 1926 doğumlu. Dolayısıyla, Ziya Uzunmehmet’le, aynı tarihlerde, aynı ilkokulda, belki de aynı sınıflarda okumuşlar. İki ayrı kaynak çok güzel örtüşüyor, hatta bir tanesi resimli.

 

     Elimizde TBMM tutanaklarından bir başka belge daha var¹¹: Zamanın Sanayi Bakanı Fethi Çelikbaş’ın imzasını taşıyan, 5.6.1963 tarihli bu belgede şöyle deniyor:

Ancak, yazının devamında, 27 Mayıs İnkilâbı’ndan sonra Hükümetçe alınan ciddî tasarruf tedbirleri nedeniyle “Bu yardımın Müessese tarafından kesilmesi zarureti hâsıl olmuştur.” denilmiştir. Yâni, 27 Mayıs’la birlikte bu yardımın kesildiği anlaşılıyor.

Yukarıdaki tüm kanıtlar, son yıllarda “Uzun Mehmet öyküsü uydurmadır.” diye ortaya çıkanlara⁶iyi bir cevap niteliğini taşır. O günleri yaşamış olanlar şuna inanmışlardı: Bir Hristiyanlık yortusunun madencilik günü olarak kutlandığı o günlerde, şehrin, kömür bayramı olarak kutlanacak bir güne, Uzun Mehmet’e ihtiyâcı vardı. Halkevi Araştırma Komisyonu’nun çalışması böyle bir ihtiyaçtan doğmuştu. Mehmetçik nasıl Türk askerinin simgesi ise, Uzun Mehmet de ülkede kömürü bulan ilk kişi olarak madencinin simgesi olmalıydı. Nitekim, bu isim, kısa zamanda halk tarafından benimsendi, sevildi, onlardan biri oldu. Artık Türk mühendisler ve Zonguldak halkı, Sainte Barbe yortusunu değil, kendilerinden birini, Uzun Mehmet’i kutluyorlardı.

8 Kasım 1932 günü, Zonguldak’ta “Uzun Mehmet Kömür Bayramı” olarak ilân edildi ve o tarihte büyük bir kutlama yapıldı. Bu kutlama, “Cumhuriyet’in 10 yılında Zonguldak ve Maden Kömürü Havzası” adlı kitapta şöyle anlatılır¹³:

 Zonguldak’ta, Uzun Mehmet Anıtı önünde yapılan Uzun Mehmet ve Kömür Bayramı kutlamaları (1935 ve 1937).

“Uzun Mehmet Kömür Bayramı” kutlamaları, 1932 yılından sonra her yıl yapıldı. 8 Kasım 1949 tarihinde ise, Tâhir Karauğuz’un başkanlığındaki“Türk Büyüklerini Anma, Yaşatma Derneği” tarafından Ankara’da, Gar Gazinosu’nda düzenlenen törende, Uzun Mehmet’in kömürü buluşunun 120. yılı kutlanmış, bu törene çok sayıda bakan ve milletvekili katılmış ve aynı gece, Gar Gazinosu’nda bir Kömür Gecesidüzenlenmişti. Bu gecenin özelliği olarak, gazinonun girişi madenci bağları ile örülerek bir maden ocağı ağzı temsil edilmiş ve başlarındaki fenerli baretleri ile madenci giysileri içindeki gençler gelenleri karşılamıştı.

 

              Ankara’da Gar Gazinosu’nda yapılan “Uzun Mehmet Kömür Gecesi” ilânı ve gazinonun girişinde
                        dâvetlileri madenci giysileri içinde karşılayan gençler (8 Kasım 1949).

     “Uzun Mehmet” adı ve “Kömür Bayramı”, Zonguldak halkı tarafından çok sevildi. Öyle ki, açılan kömür kuyularından ikisine Uzun Mehmet-1 ve Uzun Mehmet-2 adları verildi. 1932 yılında açılışı yapılan, madenci feneri şeklindeki ilk anıttan sonra, 1973 yılında, Kozlu yolu üzerindeki Balkaya’da,

yeni bir Uzun Mehmet anıtı daha yapıldı. Günümüzde, şehrin birçok yerinde Uzun Mehmet adını taşıyan sokak, cadde ve parklar, mağazalar, kurumlar, anıtlar bulunmaktadır.

     Ancak,“8 Kasım Uzun Mehmet Kömür Bayramı”,yıllar içinde etkinliği azalsa da yine de kutlanmaktayken, bir süredir bu kutlamanın, Uzun Mehmet anıtının bulunduğu alanın 8 Kasım’da soğuk olduğu ileri sürülerek, “Zonguldak’ın Kurtuluş Günü” olan 21 Haziran’a bırakıldığı görülmüştür¹².  Öyle bir neden ki, inanılır gibi değil. Acaba bu değişikliği yapanlar, 10 Kasımlarda Anıtkabir’in Aslanlı Yol’unda soğukta yürüyen devletin temsilcilerini hiç izlemediler mi?

     Türkiye’de Madencilik Günü, 4 Aralık’larda Sainte Barbe Yortusu olarak değil, 8 Kasım’larda “Uzun Mehmet ve Madencilik Günü” olarak kutlanmalı, 8 Kasım’ın içinde bulunduğu hafta,

“Madencilik Haftası” olarak tüm öğretim kurumlarında yaşanmalı ve böylece  çocuklarımız madenleri ve madenciliği tanımalı, öğrenmelidir.