TÜRK OCAKLARI, HALKEVİ VE AKSARAY İŞ HANI…

* * * *

AKSARAY İŞ HANI ARAZİSİ…

Üzülmez Deresi’nin Karadeniz’le buluştuğu nokta, şimdi Zonguldak’ın merkezi idaresinin binasının bulunduğu, eskiden ise taşlık, kumluk ve derenin delta arazisi alanıydı. Arazi, 1930 yılında başlayan kentsel modernleşmenin de merkezidir. Yeniçarşı’dan başlayan caddenin sahile ulaşan son noktasıdır. Vilayet binasının inşaatı başlamadan önce çarşının deniz manzarasına açılan penceresi bu meydandır. Sahil bandının her iki yakasının orta noktası olan bu alan; batısında Balkaya burnu, doğusunda Fener burnunun görünebildiği, ortasında da balıkçıların kullandığı kumsalın seyir noktasıdır. Kentin merkezi olan bu nokta, o kadar yoğun tarih barındırır ki, geçmişini bilirseniz, bu noktadan geçerken mazisi uzun metrajlı film şeridi gibi gözünüzün önünden akar gider.

Caddenin meydana bakan sırasında Bella Palas Oteli, otelin karşı köşesi ise ilk Türk Ocağı ve gazino bahçesi, daha sonra aynı yerde Halkevi ve gazinosu ve en son Aksaray İş Hanı bulunmuştur.

Aksaray İş Hanı yapılana kadar bulunduğu arazi, önündeki açıklık ve manzara sebebiyle üstü açık alanı gazino bahçesi olarak kullanıldı. Bu bahçe içindeki ek bina, Türk Ocağı ve Halkevi etkinliklerine ev sahipliği yaptı. Zonguldak’ın yakın tarihi bu gazinoda yapılan sohbetlerde konuşuldu, şekillendirildi. Zonguldak’ın kurtuluşu için yapılan mücadelelere bu bahçe ev sahipliği yaptı. Örgütlenme ve alınan gizli mücadele kararları bu bahçede şekil buldu. Daha sonraki yıllar da toplantılar, davetler ve eğlencelere de ev sahipliği yaptı. Meydana vilayet binası yapılana kadar sırasıyla, Türk Ocağı Cemiyeti ve Halkevi ilk hizmet binası olarak kullanıldı. Halkevi yeni binasına taşındıktan sonra aynı yere Aksaray İş Hanı yapıldı…

* * * *

ZONGULDAK TÜRK OCAĞI İLK HİZMET BİNASI…

Türk Ocakları, 1912 yılında İstanbul’da bir kültür derneği olarak kurulmuş ve cumhuriyet döneminde Türkiye’de milli devletin oluşumuna katkıda bulunmuş milliyetçi örgüttür. 1931’de, 260’ı geçen şubesi, 30 bini aşkın üyesiyle ülkenin en güçlü sivil kuruluşu durumuna gelen dernek, Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Paşa’nın emri doğrultusunda Cumhuriyet Halk Partisi ile birleştirilmiş, 1949 yılında yeniden canlandırılmış ve günümüze taşınmıştır.

1910’lu yıllarda Zonguldak’ta milliyetçilik ve Türkçülük akımının başladığını, 1’inci Dünya Savaşı dönemi ve sonrasında akımın hız kazandığını ve yabancı sermayenin sonlandırılmasında bu akımın örgütlenmesinin payı olduğunu biliyoruz. Bu akımın uzantısı Türk Ocakları Zonguldak Şubesi, resmi olarak 1923 yılında kurulmuştur. İşadamı Süleyman Sırrı ve Mehmet Maksut, kurucular arasındandır. Bunu daha sonra Devrek, Bartın ve Ereğli Türk Ocakları takip etmiştir.Dernek binası, ilk olarak şimdiki Aksaray İş Hanı üzerindeki arsada bulunan bahçeli bina seçilmiştir. Binanın zemin katındaki odalar işyeri, denize bakan tarafı açık hava gazinosu, ikinci kat odaları toplantı salonu, Türk Tayyare Cemiyeti, spor odası ve depo olarak kullanılmıştır.

* * * *

ZONGULDAK HALKEVİ İLK HİZMET BİNASI…

Halkevlerinin kurulmasının temelini, halkın eğitimi sorunu oluşturmaktadır. Buna göre, Halkevlerinin kuruluş amaçlarını; “ulusu bilinçli, birbirini anlayan, seven, ortak ideale bağlı bir halk kitlesi düzeyinde örgütlemek, kültür, ülkü, amaç ve düşünce birliğini güçlendirecek bir toplum olmayı sağlamak, ulusal birliği oluşturan, ulusal ruhu biçimlendiren ve güçlendiren kültür öğelerini ortaya çıkarıp geliştirmek, köylü‐kentli ve aydınlar arasındaki ilişkileri düzenlemek, CHP’nin ana ilkelerini ve bunların ülke düzeyinde nasıl uygulanacağını anlatarak, kısa zamanda toplumsal ve kültürel kalkınmayı gerçekleştirmeye çalışmak, Türk toplumunun devletin çağdaşlaşma savaşına katkılarını artırmak” olarak özetlemek mümkündür.

Cumhuriyet Halk Fırkası’nın (CHF) 10‐18 Mayıs 1931 tarihleri arasında toplanan üçüncü büyük kongresinde parti yetkilileri, bir yandan Türk Ocaklarının kapatılıp CHF’ye katılması kararını kabul ederken, diğer taraftan Halkevlerinin kurulmasına karar vermiştir. Bu karardan sonra Halkevlerinin kurulması çalışmaları hızlanmış ve19 Şubat 1932’de Halkevleri resmen kurulmuştur.

Zonguldak Halkevi, Cumhuriyet Halk Fıkrası İl İdare Heyeti ve Zonguldak Halkevi İdare Heyeti Başkanı olan Mithat Akif’in 24 Haziran 1932 tarihinde Halkevlerinin kuruluş amacını belirttiği Türk Ocaklarından devralınan binanın bahçesinde yapılan coşkulu konuşmasıyla açılmıştır.

Zonguldak Halkevi’nin kuruluşunun ardından Dil, Tarih‐Edebiyat, Güzel Sanatlar,Temsil, Spor, İçtimai Yardım, Kütüphane ve Neşriyat şubeleri açılmış, daha sonra 13 Mart 1932’de Halk Dershaneleri ve Kurslar ile Müze ve Sergi şubeleri açılarak, Zonguldak Halkevi, dokuz koldan faaliyetlerine başlamıştır.

HALKEVİ’NİN YENİ BİNAYA TAŞINMASI VE ESKİ BİNANIN YENİLENMESİ…

Zonguldak Halkevi’nin ilk binası, şubelerin ihtiyaçlarını karşılayamadığından, şubeler sık sık toplanamamış, kendi iş programlarına uyarak çalışmalarını sürdürmüşlerdir. Zonguldak Halkevi, yeni binasına 15 Nisan 1934 tarihinde taşınmaya başlamış ve şimdiki Belediye Sineması’nın olduğu modern binasına yerleşmiştir. Böylece yeni binada bütün şubeler için ayrı yerler tahsis edildikten sonra sık sık toplantılar düzenlenmiş ve önemli işlere imza atılmıştır.

* * * *

AKSARAY İŞ HANI…

Aksaray İş Hanı’nın 1936 yılından sonra yapılmasına karar verilmiştir. Bulunduğu arazide bir dönem Türk Ocakları ve daha sonra Halkevi binası ve yanındaki alanda Halkevi Çay Bahçesi bulunuyordu. 1936 yılından sonra Anıtkabir’in de mimarı olan Ordinaryüs Profesör Halid Emin Onat tarafından projelendirilmiştir, 1940 yılında tamamlanmıştır.

4 Şubat 1941 tarihli Kömür Gazetesi haberinde, “29 Ekim 1940 günü, 17’nci Cumhuriyet Bayramı’nda Vilayet Umumi Meclisi Sayın Valimizin kıymetli nutkuyla açıldı” manşeti atılmıştır...

Aksaray İş Hanı, 1940 yılında ilk olarak (Hususi Muhasebe) Özel İdare binası olarak kullanıldı. Zonguldak’ın ilk Beden Terbiyesi ve Kız Enstitüsü bu binada hayata geçirildi.

* * * *

AKSARAY İŞ HANI VE ZONGULDAK AKŞAM KIZ SANAT OKULU…

1941 yılına kadar Zonguldak’ta milli eğitime bağlı resmi herhangi bir Kız Sanat Okulu olmasa da, 1930 yılından sonra kurulan Halkevi, değişik branşlarda el sanatları kursu veriyor, bu kurslar sayesinde ev hanımlarına pratik el sanatları kazandırmanın yanında, ev, çocuk gelişimi ve sanayiye de katkıda bulunulmasında büyük faydalar sağlıyordu.

1940 yılında dönemin Zonguldak Valisi Halit Aksoy’un girişimleriyle gündeme gelen Zonguldak Kız Sanat Okulu açılmasıyla ilgili çalışmalar başlatılmış, aynı yıl görevi yeni devralan Zonguldak Valisi Cahit Güner tarafından 1941-1942 öğretim yılı ilk dönem olarak Aksaray binasında Akşam Kız Sanat Okulu olarak, 2 öğretmen ve 55 öğrenci ile eğitime başlanmıştır. 1945 yılından sonra aynı binada 5 yıllık Kız Enstitüsü olarak öğretime devam edilmiştir. Okul, 1953-1954 eğitim-öğretim döneminde, Aksaray İş Hanı’ndan taşınarak, Mithatpaşa Mahallesi çıkışında Zonguldak’ın ilk valilik hizmet binası olan eski vali konağı yanındaki binanın hemen yukarısındaki Verem Savaş Derneği binasıyla birlikte müşterek olarak kullanılmıştır.

Bir süre CHP İl Başkanlığı ve onlarca Zonguldaklı avukata ev sahipliği yapan Aksaray İş Hanı, birçok mitingde de tarihi fotoğraflara ve bayramlara konu olmuştur. Sonraki süreçte Özel İdare tarafından odalar halinde satışı gerçekleştirilmiştir.

Zonguldak Belediyesi ve Karabük Kültür Varlıkları Koruma Kurulu ile yapılan girişimlerin ardından, kentsel dönüşüm kapsamında yıkım kararı alınan tarihi Aksaray İş Hanı’nda faaliyet gösteren kiracılar, tahliye edilerek 22 Aralık 2018 tarihinde yıkılmıştır…

* * * *

Yüksel Yıldırım(2018)

Zonguldak Nostalji

Yardımcı Kaynak: Yücel Namal (ZBEÜ Öğretim Üyesi - Zonguldak Türk Ocağı)